Κώστας Μπίρης (1899-1980) : Αρχιτέκτων, Πολεοδόμος, Λαογράφος

 

Γεννημένος στο Κάϊρο, έλκει την καταγωγή του από μια παλιά οικογένεια τεχνουργών της Άνδρου, αλλά μεγάλωσε στην Κάρυστο και στη Χαλκίδα.

Κώστας Μπίρης: 35 χρόνια απ’ το θάνατο ενός πολεοδόμου-προφήτη. | 

Συμπληρώθηκε μια τριακονταπενταετία –απόσταση ασφαλείας για να κρίνουμε πρόσωπα και πράγματα– απ’ το θάνατο ενός πολεοδόμου-προφήτη και ενός παλαίμαχου πρωταγωνιστή των πρωτευουσών επιλογών για την Πρωτεύουσά μας! Θεωρώ ότι ο Κώστας Μπίρης (ΚΜ) συμβολίζει τον αγώνα ενάντια στο κατεστημένο πολιτικών και πνευματικών ηγεσιών που κόπτονται δήθεν για την πρόοδο και το κοινό συμφέρον, προκειμένου να συγκαλύψουν προσωπικές φιλοδοξίες και ιδιοτελείς επιδιώξεις. Ο ΚΜ αντίθετα, συνδυάζοντας επιστημονικό ορθολογισμό με άρτια ανθρωπιστική παιδεία, υπήρξε ανέκαθεν προσηλωμένος στην Αθηναϊκή Ιδέα, αυτής της λαμπρής και ζωντανής μεσογειακής πόλης, της στεφανωμένης με τους γραφικούς λόφους και τον διαυγή αττικό ουρανό, και την υπηρέτησε με αφοσίωση και ανιδιοτέλεια, όχι μόνο στα 40 χρόνια της επαγγελματικής του σταδιοδρομίας, αλλά καθ’ όλη τη διάρκεια του βίου του!
Άξιος βιογράφος του εξέχοντος αυτού εκπροσώπου του τεχνικού μας κόσμου υπήρξε πρόσφατα ο κ. Μάνος Γ. Μπίρης, ομότιμος καθηγητής Αρχιτεκτονικής του ΕΜΠ, ο οποίος μας έχει ήδη δώσει δύο αξιόλογα έργα του, για τη Νεοκλασική Αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, και την Αθηναϊκή Αρχιτεκτονική, απ’ τις Εκδόσεις ΜΕΛΙΣΣΑ. Στο τελευταίο βιβλίο του με τίτλο: ΚΩΣΤΑΣ Η. ΜΠΙΡΗΣ – Βίος αφιερωμένος στην πόλη των Αθηνών (Εκδόσεις ΜΕΛΙΣΣΑ, Αθήνα, 2015), ήδη απ’ την εισαγωγή του έργου, μας παρουσιάζει τον καίριο προβληματισμό του βιογραφούμενου: «…αντιλαμβάνεται και ο πλέον ανύποπτος την πολεοδομική αναλγησία την οποία εξέθρεψαν βραχυπρόθεσμες σκοπιμότητες του εύκολου κέρδους πάνω στη γη, άμεσα συναρτημένες με τον πολιτικό παραλογισμό ενός διαχρονικά πελατειακού κράτους». Οι αγώνες, πράγματι, του ΚΜ επικεντρώθηκαν στο καυτό αυτό ιδίωμα της ανθρώπινης νοοτροπίας, που όλοι μας βιώνουμε καθημερινά. Ας δούμε όμως τα πράγματα με τη σειρά
Πρωτοπόρος στη ζωή του ο ΚΜ συγκαταλέγεται μεταξύ των δώδεκα πρώτων αποφοίτων της νεοσύστατης Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜΠ το 1921, ενώ στην αρχή της σταδιοδρομίας του εργάζεται κοντά στον Ερνέστο Εμπράρ, στον σχεδιασμό του ιστορικού πυρήνα της Θεσσαλονίκης μετά την πυρκαγιά του 1917 και κατόπιν σε Επιτροπές του Δήμου Αθήνας. Το 1925 διορίζεται Τμηματάρχης του Σχεδίου Πόλεως του Δήμου Αθηναίων, εργαζόμενος εκεί επί 40 συναπτά έτη!
Μέντορας, δάσκαλος και προσωπικός του φίλος υπήρξε ο γνωστός αθηναιογράφος Δημήτρης Γρ. Καμπούρογλου. Το 1928, επιθεωρώντας τα άθλια προσφυγικά παραπήγματα στις λασπώδεις ρεματιές του Πολυγώνου, πέριξ της Σχολής Ευελπίδων (των σημερινών Δικαστηρίων) και συμπαριστάμενος στους πρόσφυγες, προσβλήθηκε από επιδημία δαγκείου πυρετού, με συνέπεια να παραλύσουν τα κάτω άκρα του. Ωστόσο, εκείνος με την ακαταμάχητη θέλησή του δεν έπαψε να εργάζεται σκληρά επί 37 ακόμη έτη, ως Προϊστάμενος Σχεδίου Πόλεως του Δήμου Αθηναίων. Τότε ακριβώς αρχίζει η παράλληλη συγγραφική προσφορά του στην Αρχιτεκτονική και την Πολεοδομία, παράλληλα με τα ενδιαφέροντά του για τη λαογραφία και τον πολιτισμό γενικότερα.
Ο ΚΜ διαποτισμένος απ’ την ορθολογική επιστημονική σκέψη του δάσκαλού του Ερνέστου Εμπράρ προέτασσε ρεαλιστικά την ‘πρακτική’ Πολεοδομία, αυτήν της ευταξίας και της λειτουργικότητας της πόλης, που προάγει την ποιότητα της ζωής των κατοίκων της, με οργανική ισορροπία των χρήσεων γης και των μελλοντικών αναγκών και που παράλληλα οριοθετεί λεπτομερώς και in situ τις εγκεκριμένες ‘κόκκινες οικοδομικές γραμμές’ του ρυμοτομικού συστήματος!
Το 1939 συνέγραψε το πόνημα ‘Αι Αθήναι του Κλασικισμού’, ένα μοναδικό λεύκωμα με ολοσέλιδες φωτογραφίες ιδιωτικών μεγάρων που κατεδαφίστηκαν περί τα μέσα του 20ου αιώνα, μεταξύ των οποίων και το μνημειακό Δημοτικό Θέατρο του Τσίλλερ, έναντι του Δημαρχείου.
Εξάλλου, κατήγγειλε την ατίμωση του μνημειακού τάφου της Δουκίσσης Πλακεντίας και τη λεηλασία των Πεντελικών μαρμάρων για τα έργα ανοικοδόμησης, πράξεις για τις οποίες δεν ήταν άμοιροι ευθυνών ούτε η ίδια η Μονή ούτε και οι τότε προεστοί της Κοινότητας (1946).
Ιδού η αγάπη του ανθρώπου ΚΜ για την πόλη του, που η κοσμοπλημμύρα της αστυφιλίας αλλοίωνε και παραμόρφωνε συνεχώς, μέσα από απόσπασμα επιστολής του προς την Ελένη Βλάχου της Καθημερινής, το 1948: « Η αγάπη του τόπου της διαβιώσεως είναι το πρωτόπλασμα της ιδέας της πατρίδας. Και η ιδέα της πατρίδας είναι το πρωτόπλασμα της ανθρωπιάς. Πώς είναι όμως δυνατό ν’ αγαπήσει κανείς κάτι που το αγνοεί;».

Θεμελιώδης συνεισφορά του στα Αθηναϊκά πράγματα υπήρξε η σύνταξη του Σχεδίου Ανασυγκροτήσεως Πρωτευούσης, όπου, πρωτοπόρος πριν από 70 ολόκληρα χρόνια, έχει συλλάβει το όραμα του Άλσους των Αθηνών: «…με τον ενιαίο χώρο σε μία ενότητα προς τον Κεραμεικό και την Ακαδημία Πλάτωνος, ο οποίος προς την δυτική πλευρά θα συνέχεται με την Πνύκα και τον λόφο του Φιλοπάππου, ενώ προς την ανατολική, με το Ζάππειο, τον Βασιλικό κήπο, τον Ιλισσό και τον Αρδηττό…Ανοίγεται πλέον εποχή ανασυγκροτήσεως…αφού…όταν κοπάσει ο σάλος του πολέμου, το πνεύμα των λαών θα στραφεί… προς τα πνευματικά και ανθρωπιστικά ιδεώδη…Η ακατάλυτη αίγλη του ονόματος των Αθηνών θα τραβήξει και πάλι το ενδιαφέρον του κόσμου…» (1945). Ταυτόχρονα πρότεινε την ίδρυση νέου διοικητικού κέντρου στο Θριάσιο – Μεγαρικό Πεδίο, που ως συνήθως παραπέμφθηκε στις ελληνικές καλένδες!

Σ’ όλη του τη ζωή πολέμησε σθεναρά για τη διάσωση των χώρων πρασίνου, όπου κατόρθωσε μεταξύ άλλων και τα εξής:
- Δημιουργία του άλσους της Αργεντινής Δημοκρατίας, στη συμβολή Αλεξάνδρας & Χαριλάου Τρικούπη (1937)

- Διάσωση αλσυλλίου στη συμβολή Αλεξάνδρας & Βασιλίσσης Σοφίας (1931)

- Καταγγελία και διάσωση της Πλατείας Συντάγματος, που είχε προταθεί να αναπλαστεί το 1953 ως ‘μαγαζότοπος’ (!). Αποδέκτης της καταγγελίας του ήταν ο ρεαλιστής, Υπουργός τότε επί των Δημοσίων Έργων, Κωνσταντίνος Καραμανλής. Η Πλατεία, τότε μεν διασώθηκε, στη συνέχεια όμως ‘αναπλάθεται’ ποικιλοτρόπως και φυσικά με το αζημίωτο!!

- Δημιουργία του Αλσυλλίου της Διονυσίου Αρεοπαγίτου (έναντι του Μακρυγιάννη), μετά την αναγκαστική απαλλοτρίωση και κατεδάφιση μιας 5όροφης πολυκατοικίας!! (1955)

- Διάσωση του Πάρκου Ελευθερίας, παραπλεύρως του σημερινού Μεγάρου Μουσικής και ανέγερση εκεί, με πρωτοβουλία του ΚΜ, του μνημείου του Ελευθερίου Βενιζέλου, ακριβώς στο σημείο όπου πενήντα χρόνια νωρίτερα ξεκινούσαν τα νικηφόρα στρατεύματα των Βαλκανικών Πολέμων του 1912-13 (1963-64).

- Με το ίδιο πάντοτε σθένος πρωτοστάτησε στην προστασία της ιστορικής συνοικίας ‘Πλάκα’, με την οριστική ματαίωση κερδοσκοπικών μεταβιβάσεων ακινήτων, που είχαν προγραμματισθεί υπό την κάλυψη κρατικών κ.λπ. παραγόντων (1965-66).

Όταν το 1965 ο ΚΜ αποχώρησε από την υπηρεσία λόγω ηλικίας με βαθμό Γενικού Διευθυντή Τεχνικών Υπηρεσιών του Δήμου Αθηναίων, το Δημοτικό Συμβούλιο, παρόντος του Δημάρχου Γεωργίου Πλυτά, τον τίμησε και με εισήγηση του Ιωάννη Παπαθεοδώρου (μεταπολιτευτικά Δημάρχου Αθηναίων), ο Δήμος συνέβαλε στην εκτύπωση του μνημειώδους έργου του ‘Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20ον αιώνα’. Τα πλέον αξιόλογα έργα του είναι τα εξής:

Αθηναϊκαί Μελέται ( 1938-1940)
Αι Αθήναι του κλασικισμού (Λεύκωμα-1939)
Γύφτοι (Λαογραφική μελέτη-1942)
Σχέδιον ανασυγκροτήσεως της πρωτευούσης (1945-46)
Τοπωνυμικά των Αθηνών (1945)
Ο Καραγκιόζης. Ελληνικό λαϊκό θέατρο (1952)
Οι Τσιγγάνοι. Ρωμ και Γύφτοι (1954)
Ιστορία του ΕΜΠ (1957)
Επί τα ίχνη του Αποστόλου Παύλου & ο Απόστολος Παύλος εν Αθήναις (1960-62)
Αρβανίτες, οι Δωριείς του νεωτέρου Ελληνισμού (1960 & ΜΕΛΙΣΣΑ 1997)
Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20ον αιώνα (1966 & ΜΕΛΙΣΣΑ 1995)

Συνταξιούχος πλέον, απ’ το μπαλκόνι της κατοικίας του στην οδό Ηπείρου, στο Μουσείο, διαπίστωνε με θλίψη την επαλήθευση της προφητείας του, ήδη απ’ τη δεκαετία του 1930, για την εικόνα της Αθήνας, μιας πόλης σε βαθμιαία παρακμή. Πράγματι, όπως μας αποκαλύπτει ο βιογράφος του κ. Μάνος Μπίρης: «Τα σπίτια των έξυπνων’ ανθρώπων που εκμεταλλεύονται έως και την τελευταία σπιθαμή το οικόπεδό τους θα εκτοπίζουν τα σπίτια των ‘κουτών’, που τούς ήταν αρκετοί 2 ή 3 όροφοι, με κάποια αυλή δίπλα τους»! Ατένιζε τότε στωικά αυτή την καταλυτική μεταμόρφωση του αθηναϊκού τοπίου με την αλγεινή εικόνα των πυκνοστοιχισμένων σε μια ατέλειωτη γραμμή πολυκατοικιών, που υψώνονταν 20 μέτρα πάνω απ’ το πεζοδρόμιο…
Έφυγε, μέσα στη μοναξιά του -αφού είχε ήδη χάσει τον πρωτότοκο αδελφό και συγκάτοικό του, Δημήτρη -στις 9/12/1980 στον Ευαγγελισμό, σε ηλικία 81 ετών.
- Σταχυολογώ, ολοκληρώνοντας, λίγες αράδες απ’ το Επίμετρο του συγγραφέα: «Δεν επεδίωξε να προβάλει με λογοτεχνική ‘χροιά’ τις αφηγήσεις του και δεν θέλησε ποτέ να ενταχθεί στην κιβωτό της…ιντελιγκέντσιας του μεσοπολέμου και της αμέσως επόμενης περιόδου. Μια αίσθηση ισορροπίας στην εκφορά του λόγου, του επιστημονικού ήθους, της πραγματιστικής αντίληψης και της πίστης σε μια δεδομένη αισθητική συλλογιστική, τον καθιστούσαν επιφυλακτικό στις εξαρτήσεις του από τέτοιου είδους κύκλους…Θέλησε να προβάλει τελικά την ουσιώδη συμβολή της ιστορικής έρευνας στην προσπάθεια της βασανισμένης μεταπολεμικής κοινωνίας του 20ου αιώνα για προκοπή και ανόρθωση, προστατεύοντάς την από ιδεαλιστικές αφέλειες και πουριτανικές αντιδράσεις».
- Ο συγγραφέας ολοκληρώνει το Επίμετρο, αναφέροντας επιστολή του ΚΜ σε Αθηναία αναγνώστριά του. Σημειωτέον ότι ο ΚΜ ήταν αδελφός του πατέρα του συγγραφέα, Γεωργίου Μπίρη, Πολιτικού Μηχανικού, που το 1956 προέβη στη ριζική ανακατασκευή της Στοάς του Αττάλου: «Μόνο στην εποχή στην οποία ζει ο άνθρωπος ως δρων στοιχείον, αυτή που του ανήκει, αυτήν ξέρει. Σ’ αυτήν ας αναζητήσει την ευτυχία…Μακριά από μας η χρόνια νοσταλγία, η μονόπλευρη, που όλα τα εξωραΐζει με υπερβολές και αποσιωπήσεις και πάντα αδικεί τη σύγχρονη ζωή. Αυτή μόνο ως φυγή ηττημένων μπορεί να χαρακτηρισθεί, απαράδεκτη για όσους ζουν στην εποχή τους»!
Οι εποχές βέβαια αλλάζουν άρδην. Τα επιβλητικά ορόσημα, όμως, της πολιτικής, του πνεύματος και της επιστήμης, παραμένουν πάντοτε φωτεινοί ζωοδότες μας. Ένα απ’ αυτά υπήρξε ασφαλώς ο Κώστας Μπίρης, ένας οραματιστής μιας ‘άλλης’ Αθήνας, μιας ‘άλλης’ χώρας, μιας ‘άλλης’ νοοτροπίας. Πόσο τους χρειαζόμαστε, αλήθεια σήμερα, τέτοιου βεληνεκούς οραματιστές!Οι πιο παλιοί ανάμεσά μας ας τον θυμόμαστε κι οι πιο νέοι ας τον γνωρίσουμε!!

tovima.gr Καπογιαννόπουλος Στάθης

21 Δεκεμβρίου 2015